Artykuł 4 Traktatu Północnoatlantyckiego, którego uruchomienia domaga się nasz kraj, stanowi kluczowy mechanizm funkcjonowania NATO. Umożliwia on państwom członkowskim podjęcie natychmiastowych konsultacji, gdy zagrożona jest ich integralność terytorialna, niezależność polityczna lub bezpieczeństwo.
W przeciwieństwie do Art. 5, który zobowiązuje sojuszników do kolektywnej obrony w przypadku ataku zbrojnego, Art. 4 koncentruje się na dialogu i wspólnym wypracowywaniu strategii reagowania na potencjalne zagrożenia, niekoniecznie o charakterze militarnym.
Geneza i istota Art. 4 NATO
Art. 4 wywodzi się z idei Traktatu Północnoatlantyckiego z 1949 roku, którego głównym celem było stworzenie sojuszu obronnego przeciwko rosnącym zagrożeniom ze strony Związku Radzieckiego. Jego twórcy zdawali sobie sprawę, że nie wszystkie kryzysy muszą przybierać formę otwartej wojny. Mogą one dotyczyć m.in. prowokacji, destabilizacji politycznej, terroryzmu czy cyberataków. Właśnie dlatego Art. 4 został zaprojektowany jako narzędzie do wczesnego ostrzegania i koordynacji działań. Pozwala on na zwołanie Rady Północnoatlantyckiej, czyli głównego organu decyzyjnego NATO, w celu wspólnego omówienia zagrożeń i podjęcia decyzji. Jest to swego rodzaju „wentyl bezpieczeństwa”, który umożliwia dyplomatyczne i polityczne rozwiązanie problemów, zanim eskalują one do poważniejszego konfliktu. To pokazuje, że NATO nie jest wyłącznie sojuszem militarnym, ale także politycznym, zdolnym do reagowania na szerokie spektrum wyzwań.
Art. 4 w praktyce – opinie ekspertów i historyczne przykłady
Eksperci ds. bezpieczeństwa podkreślają, że Art. 4 to jeden z najbardziej użytecznych przepisów traktatu, pozwalający na elastyczne reagowanie na zmieniającą się sytuację geopolityczną. Dr Jacek Saryusz-Wolski, eurodeputowany i były negocjator polskiej akcesji do NATO, zauważa, że „Art. 4 jest kluczowym narzędziem dyplomatycznym, które pozwala na wzajemne zrozumienie i koordynację działań w obliczu zagrożenia”. Z kolei dr Marek Madej z Uniwersytetu Warszawskiego, ekspert od stosunków międzynarodowych, podkreśla, że „to właśnie Art. 4 daje NATO możliwość wypracowania wspólnego stanowiska i podjęcia działań innych niż zbrojny kontratak”.
Art. 4 nie był uruchamiany często, co podkreśla jego wagę i powagę. Najważniejsze przypadki, w których państwa sięgnęły po ten artykuł, to:
Turcja, 2003: Turcja dwukrotnie wzywała do konsultacji: pierwszy raz w 2003 roku, w obliczu wojny w Iraku, a następnie w 2012 roku, po zestrzeleniu jej samolotu przez siły syryjskie. Te konsultacje miały na celu omówienie kwestii obrony terytorialnej i bezpieczeństwa na granicy.
Polska i kraje bałtyckie, 2014: W odpowiedzi na rosyjską aneksję Krymu i eskalację działań wojennych na wschodzie Ukrainy, Polska zwróciła się do sojuszników z prośbą o konsultacje w ramach Art. 4. Spotkanie miało na celu omówienie ewentualnych zagrożeń dla sojuszu, a w szczególności dla krajów leżących w bliskim sąsiedztwie Rosji. To uruchomienie Art. 4 doprowadziło do zwiększenia obecności wojskowej NATO na wschodniej flance.
Łotwa, Litwa i Estonia, 2022: Po rosyjskiej agresji na Ukrainę w lutym 2022 roku, kraje bałtyckie zwróciły się o pilne konsultacje w ramach Art. 4. To działanie miało na celu skoordynowanie odpowiedzi sojuszu na inwazję i demonstrację jedności NATO.
Każde z tych uruchomień Art. 4 pokazuje, że jest on używany w sytuacjach poważnego kryzysu, który wymaga natychmiastowego politycznego dialogu i wypracowania wspólnej strategii. Nie jest to działanie rutynowe, a jego aktywacja wysyła silny sygnał do potencjalnego agresora, że sojusz bacznie obserwuje sytuację i jest gotowy do działania. W obecnym kontekście geopolitycznym, z rosnącymi napięciami w Europie Wschodniej, Art. 4 pozostaje niezwykle ważnym narzędziem, które pozwala NATO utrzymać swoją wiarygodność i skuteczność w zapobieganiu konfliktom.